Bas-Uélé

Etúká ya Bas-Uele
{{{fonction1}}}
Biographie
Langue	lingala

Bas-Uele (to Bas-Uélé) ezalí etúka ya Kongó-Kinsásá. Tii na 2015, ezalaki district ya province Orientale, na kolanda Constitution ya 2005. Etúká yango ezwami na nɔ́rdi ya ekólo na ebale Uélé.

Eteni oyo ezali na wɛsti ya Ebale Uélé, to Uélé ya Wɛsti, ezali na bato mingi te mpe bato na yango bapalanganá mingi, bafandi na esika oyo ezali na biloko mingi ya mokili. Na Bas-Uele, bato (to bato oyo bazali na makoki ya kosala mosala) bakoki kokabwana te na biloko oyo ezali na mokili, mpe ezali na kati ya biloko yango .

Na eleko ya koloniale, makoki ya bilanga ya etúká yango emonisamaki na nzela ya bilanga ya makasi mpe na nsima, na nzela ya ba paysannats, oyo esɛngaki bato ya mosala ya mboka wana. Bakonzi mingi ya mboka yango, oyo mingi na bango bazalaki bato ya mombongo ya mpɛmbɛ ya nzoku mpe ya baombo, bazalaki kosala na ebongiseli ya nkita. Bakonzi ya bitumba oyo bayaki na etuka yango mwa bambula liboso, lokola Semio, kasi mingimingi Engwatra, Sasa, Djabir, Mopoy..., bazalaki bakonzi ya mabe oyo babotamaki, to mpe balendisamaki na mindoki oyo bazwaki na nzela ya boyokani na bango na bato ya mombongo: na nɔrdi, ba Nubiens ya Soudan ya Égypte, na sudi, ba Arabes-Swahili ya ba FallsModèle:Sfn.

Lisolo

Boyangeli ya Belgique na etúká ya Basse-Uele ezalaki koumela mpe ezalaki mpasi; na boumeli ya bambula mingi, bakonzi ya Belgique bazalaki koyangela etúká yango kaka na papye. Ntango bakonzi ya bikólo oyo ezalaki na nse ya boyangeli ya Bakoloni bazalaki kokutana na bakonzi ya sika, bazalaki kolongola bango mpe kotya na esika na bango bana na bango to bato mosusu oyo bazalaki na mposa ya kotosa bokonzi na bango.

Na ndakisa, mokonzi moko ya bato ya Azande na nkombo Sasa, azalaki na mposa mpenza te ya kosala makambo oyo mokonzi Van Kerckhoven ya ekólo Belgique azalaki kosɛnga ye. Semio azwaki mokumba ya kokɛngɛla bamboka oyo ezalaki na nɔrdi ya Ebale Uélé, epai Gessi atindaki Sasa alɔkɔta mpɛmbɛ ya nzoku. Demio ye moko, oyo apesaki lisungi ya makasi na basoda ya EIC banda na Bas-Uele kino na Nil, asengamaki na kotika bokonzi na ye mpe akabola mabele na ye kati na bana na ye mibale, na tango ya bokabwani ya ndelo kati na RCA na EIC oyo ekatamaki na Europe na 1894Modèle:Sfn. Tii na 1930, kolongola bakonzi na mosala ezalaki kosalema mingi na etúká ya Stanleyville, na boye ete bakonzi ya mboka bakómaki komitungisa mpe bakɔtelaki mpo na kokitisa motángo yango.

Djabir azalaki mbala na mbala kotinda mpɛmbɛ ya nzoku na Congo-Kinshasa. Nguya na ye epalanganaki mpe bokonzi na ye endimamaki kati na etúká mobimba oyo ezalaki kati na Ebale Uele mpe Mbomu. Kasi, lokola bankɔkɔ na bango babomaki banzoku ebele, yango esalaki ete bato oyo bazalaki kolona banzoku bázwaka lisusu mpɛmbɛ ya nzoku mingi te. Lokola bato bazalaki kotɛmɛla mobeko ya kobuka mbuma, Djabir aboyaki kosalela mobeko yango mpe botomboki ekomaki monene: ba Abandia, na bokambi ya Djabir babundisaki poste ya Bondo, oyo epusaki mokonzi monene akima mpe akima na territoire ya Bangoso, esika akufaki na 1918, ntango Rafai akufaki na 1900, Bangasa na 1907 mpe Semio na 1912. Mboka ya Djabir mpe mabele na yango ekabolamaki na bana na ye mibale ya mibali oyo baboyaki kolanda ye, mpe na bana mosusu ya bankumu ya mike ya Abandia ya etuka wana.

Bakonzi oyo bandimaki kondima bokonzi ya EIC bakobaki kokamba bakambi na bango na nse ya bokengi ya bakambi ya bitúká ya Mpoto. Tii na 1906, ntango mobeko ya sika ebimaki. Mobeko yango elobaki ete bakonzi ya "bato ya mboka" basengelaki sikawa koponama na boyangeli: "Mokonzi nyonso oyo azali kosalela lotomo na ye na lolenge ya mabe akoki, nsima ya kotalela likambo yango, kokangama na bolɔ́kɔ, kolongolama na mosala, to kolongolama na mosala na ye na guvernere-mokonzi mpe na nsima moto ya ekólo mosusu nde akoki kozwa esika na ye".

Mbala mingi, soki mokonzi moko akufi, bazalaki kopona moto oyo akozala mokitani na ye na kolanda mimeseno ya mboka. Kasi ezalaki bongo bonsomi oyo Semio mpe bakonzi mosusu bamonisaki nde etungisaki bakonzi ya koloni mpe epusaki bango na kosala "makambo ya komibatela".

Bato mingi ya Congo bazalaki kaka na nse ya bokonzi ya ba colonies lokola ba indigènes oyo bazalaki na mibeko ya bonkɔkɔ to na lolenge mosusu (ba centres extra-customers). Na nsima ya lipanda, bakambi wana nyonso bakobengama "bakambi ya bonkoko".

Politiki mpe boyangeli

Na mikolo na biso, etúká ya Bas-Uele ezali na bakonzi mingi. Ezali na ba chefferies 44 mpo na ba secteurs 6 na Bas-Uele; ba chefferies 40 mpo na ba secteurs 5 na Haut-Uele; ba chefferies 39 mpo na ba secteurs 6 na Ituri mpe, bokeseni monene, ba chefferies 18 mpo na ba secteurs 40 na Tchopo oyo ezali pembeni. Na esika mosusu te na RDC, motango ya ba chefferies eleki motango ya ba secteurs, longola kaka na province ya Katanga (oyo ezali na ba districts mitano), oyo ezali na motango ya ba chefferies 55 na ba secteurs 37.

Emonanaki polele ete ebongiseli ya sika ya ebongiseli ya bato na bituluku esengelaki kolongola mokemoke bokonzi ya bakonzi. Na nzela ya kofungwama ya ba centres extra-coutumiers, oyo eyaki na eleko moko na kofungwama ya ba secteurs, administration ya sika ya lolenge ya Occident ezalaki kozwa esika na miso ya ba indigènes oyo, tokoki koloba, bazalaki kolongwa na bonkoko, to kutu, bazalaki kobakisa ⁇ civilisation ⁇ . Mpe atako mibale kati na misato ya bingumba ya RDC ekolaki na 1960, mosala ya kobongola boyangeli ya mboka na mikolo na biso ekobaki te na lombangu ndenge moko na mboka mobimba, mpo na makambo ya mboka na mboka. Yango esilaki te ntango ekólo yango ezwaki lipanda.

Gouverneurs

• Armand Kasumbu, de 2016 à 2019
• Valentin Senga depuis 2019

Subdivisions

Province ekabwani na engumba moko mpe bituka motoba constitués de 7 secteurs, 43 chefferies et 11 communes totalisant 341 groupements et 42 quartiers pour Modèle:Nombre électeurs enrôlés lors des élections de 2018

CD52	Province du Bas-Uele
Code INS	Subdivision	Chef-lieu	Superficie (km2)	Population
	Ville de Buta	Buta		50 130
5031	Territoire de Buta	Buta	8 098	125 428
5032	Territoire d'Aketi	Aketi	25 417	157 860
5033	Territoire de Bondo	Bondo	38 075	449 131
5034	Territoire d'Ango	Ango	34 304	71 892
5035	Territoire de Bambesa	Bambesa	9 130	167 976
5036	Territoire de Poko	Poko	22 909	189 630

Localisation, hydrographie et climat

Localisation

Bas-Uele ezali esika moko mosika na ba centre ya politiki ya RDC. Etúká ya Bas-Uele, oyo ezali lelo etúká, ezwami na nɔ́rdi mpenza ya ekólo, na ndelo ya Soudan ya Súdi mpe République centrafricaine. Na kati na yango, 87 009 km2 ezali bisika oyo bato bafandaka mpenza mpe 61 329 km2 ezali bisika oyo ezali na bato te, oyo ezali na banzete mpe matiti na bangomba ya nɔrdi.

Mboka ya Bas-Uele ezali na esika ya mibale nsima ya province ya Tshopo (199 567 km2) na kati ya ba provinces ya sika oyo ezali na kati ya constitution ya 18 février 2006. Kasi na démographie na yango, ezali ya suka, liboso ya Tshuapa na Sankuru, ezali na 1 093 845 ya bato, soit densité ya 7.37 ya bato na km2, total calculé sur base ya nombre ya ba électeurs enrollés na juin-décembre 2005.

Bandelo ya Haut-Uele mpe Bas-Uele ekokani mpenza na oyo ya bisika ya kala ya kosala coton oyo esalemaki na ntango ya boyangeli ya Bakoloni. Na eleko ya lipanda, bingumba minene ya Bas-Uele ezalaki Buta mpe Aketi, elongo na bingumba mosusu ya mike.

Bas-Uele ezwami na ndelo ya:

• na nord: na République centrafricaine;
• na est: na province ya Haut-Uele na niveau ya PK 10;
• na sud: na province ya Tshopo na niveau ya ebale Tele na PK 80 na sud ya ville ya Buta na route nationale n°4;
• na est: na provinces ya Mongala na Nord-Ubangi Provinces et préfectures limitrophes de Bas-Uele

Etúká ya Bas-Uele ezalí etúká ya ba plateaux oyo mwayene ya bosanda na yango ekeseni kati na 500 na 800 m. Yango esali ndelo ya nord ya bassin ya Congo mpe emati mokemoke epai ya est, ndenge emonisami na bangomba ya Melinda (800 m likolo ya niveau ya mer) na bokonzi ya Madi. West ya Aketi mpe sud-ouest ya Buta ezali na zone ya ramification ya cuvette centrale na ba altitudes ya na se ya 450 m mpe présence ya ba marécages ebele. Ezwami mobimba na hémisphère boréal, etandami na 2° 8′ kino 5° 5′ ya latitude N mpe 22° 30′ kino 27° 32′ ya longitude E. Ezwami mobimba na ɛ́sti ya méridien ya Greenwich mpe ezwami kati na méridiens 15° mpe 30° E.

Mboka Etando ya mabele

Matata oyo ezali kati na bato ya Bas-Uélé na mbororo na etuka ya Bas-Uélé ezali kobangisa mingi bato, mpo ete bato bazali kolona kasi bangombe ya mbororo bazali kopesa nzela te na kolona mpo bazali kobebisa bilanga na bango na kolia biloko nyonso oyo elonami [1].

Climat

Engebene Vladimir Köppen, oyo atángami na J. Gillain (1953), etuka ya Bas-Uele ekokani na "biloko ya molunge ya lolenge ya Aw mpe Am", mpe na yango ezali na biteni mibale ekeseni ya biogeographique.

• Eteni ya Am, to eteni ya zamba: ezali na sudi-wɛsti mpe sudi-ɛsti ya etúká yango. Ezwi bamboka ya Bambesa, Buta, Aketi mpe sudi ya Poko, mingimingi na Malele. Ezali na bileko minei: bileko mibale ya mbula oyo ekabwani na bileko mibale ya elanga, oyo moko ezali molai, kobanda na solstice ya eleko ya malili, elingi koloba kobanda na katikati ya sanza ya zomi na mibale tii na nsuka ya sanza ya mibale, mpe mosusu ezali mokuse, eumelaka sanza mobimba, kobanda na nsuka ya sanza ya motoba tii na katikati ya sanza ya nsambo. Mwayene ya molunge na mbula ezali 25 °C mpe mbula ebɛtaka mingi; mbula ebɛtaka mingi (1500-1800 mm) mbula na mbula: na sanza ya Marsi mpe ya Ɔkɔtɔbɛ, mbula ebɛtaka mingi mpenza ntango moi ekómaka makasi.

• Eteni ya Aw, to eteni ya savanne: ezali na nɔrdi ya etúká yango. Ekangisi bitúká ya Angola, Bondo, mpe eteni monene ya Poko. Ezali na eleko moko ya mbula oyo eumelaka mingi mpe eleko mosusu ya mbula te oyo eumelaka mingi te. Mbula na mbula, molunge ezalaka 25°C. Na eleko ya elanga, mopɛpɛ ya molunge mpe ya malili oyo ebimaka na likoló nde esalaka ete esika yango ezala na molunge. Yango esalaka ete mbula ebɛta mingi te na sanza ya Desɛmbɛ mpe ya Yanuali. Na kotalela ntango oyo eleko ya elanga eumelaka mpe mbula oyo ebɛtaka mbula na mbula, esika yango ekabwani na biteni mibale ya climat: Aw2 mpe Aw3.

• Elanga ya lolenge ya Aw3 ezali na nsuka ya nord ya province. Kuna, eleko ya elanga eumelaka sanza misato mpe mbula ebɛtaka na mwayene ya milimɛtrɛ 1200 tii 1 400 na mbula moko.

• Etando ya lolenge ya Aw2, oyo ezali na sudi ya oyo ya liboso, ezalaka kaka na eleko ya elanga ya sanza mibale mpe mbula ebɛtaka na yango ebandi na 1 400 tii na 1 600 mm na mbula moko.