Kopumbwa na makambo oyo ezali na kati

Wɛlɛ ya Nsé

Útá Wikipedia.
Wɛlɛ ya Nsé
Esé Kongó-Kinsásá Kongó-Kinsásá
Engumba Mokonzi Buta
Moyángeli Jean Robert Nzanza Bombiti (2019-)[1]
Nkótá ya ekólo Lingála, Kizande
Etando 148 331 km²
Mito estimée 1 369 600 hab.
(2020)
Bato na etando 9,2 hab./km²
ISO 3166-2 CD-BU
Badepité 7
Localisation
Komini mpé Territoires - Bingúmba - Bitúká

Wɛlɛ ya Nsé (Bas-Uele) ezalí etúká ya Kongó-Kinsásá.

Tii na 2015, ezalaki eténi-etúká ya Etúká ya Monyɛlɛ, na kolanda Constitution ya République démocratique du Congo ya 2005.

Etúká yango ezwami na nɔ́rdi ya ekólo na molúká Wɛlɛ.

Eteni oyo ezali na wɛsti ya molúká Wɛlɛ, to Wɛlɛ ya Wɛsti, ezali na bato mingi te mpe bato na yango bapalanganá mingi, bafandi na esika oyo ezali na biloko mingi ya mokili. Na Wɛlɛ ya Nsé, likambo ya moto (elingi koloba, makoki ya mosala) ekoki kokabwana te na biloko ya mokili oyo ezali kati na yango[2].

Na eleko ya koloniale, makoki ya bilanga ya etuka ya Région du Burkina Faso. Na système économique yango, bakonzi ya mboka bazalaki na boyokani na bakonzi ya politiki, mingi kati na bango bazalaki bato oyo bazalaki na boyokani na mombongo ya mpɛmbɛ ya nzoku mpe na boombo. Bakonzi ya bitumba oyo bakomaki na etuka yango mwa bambula liboso lokola Semio, kasi mingimingi Engwatra, Sasa, Djabir, Mopoy..., bazalaki ba despotes oyo babotamaki, to mpe balendisamaki na minduki oyo bazwaki na nzela ya boyokani na bango na ba réseaux ya mombongo: na nord, ba Nubiens ya Soudan égyptien, na sud, ba Arabo-Swahili ya ba falls.

Boyangeli ya koloni ya Bɛ́ljika na Wɛlɛ ya Nsé ezalaki koumela mpe ezalaki mpasi; na boumeli ya bambula, administration ya Bɛ́ljika ezalaki kaka na mikanda. Ntango bakonzi ya bikólo oyo ezalaki na nse ya boyangeli ya Bakoloni bazalaki kokutana na bakonzi ya sika, bazalaki kolongola bango mpe kotya na esika na bango bana na bango to bato mosusu oyo bazalaki na mposa ya kotosa bokonzi na bango. Na ndakisa, mokonzi moko ya bato ya Azande na nkombo Sasa, azalaki na mposa mpenza te ya kosala makambo oyo mokonzi Van Kerckhoven ya ekólo Bɛ́ljika azalaki kosɛnga ye. Semio azwaki mokumba ya kokɛngɛla bamboka oyo ezalaki na nɔrdi ya molúká Wɛlɛ, epai Gessi atindaki Sasa alɔkɔta mpɛmbɛ ya nzoku. Demio ye moko, oyo apesaki lisungi ya makasi na basoda ya Lɛ́ta ya nsɔ́mi ya Kongó wuta Wɛlɛ ya Nsé kino Nil, asɛngisamaki na kotika bokonzi na ye mpe akabola mabele na ye kati na bana na ye mibale, na ntango ya kokata ndelo ya mokili mobimba kati na République centrafricaine mpe Lɛ́ta ya nsɔ́mi ya Kongó oyo ezwamaki na Erópa na 1894 Modèle:Sfn. Tii na 1930, kolongola bakonzi ya etúká ya Stanleyville ezalaki kosalema mingi, yango wana bakonzi ya mboka bakómaki komitungisa mpe bakómaki kosala makasi mpo na kopekisa likambo yango.

Boyangeli ya koloni ya Bɛ́ljika na Wɛlɛ ya Nsé ezalaki koumela mpe ezalaki mpasi; na boumeli ya bambula, administration ya Bɛ́ljika ezalaki kaka na mikanda. Ntango bakonzi ya bikólo oyo ezalaki na nse ya boyangeli ya Bakoloni bazalaki kokutana na bakonzi ya sika, bazalaki kolongola bango mpe kotya na esika na bango bana na bango to bato mosusu oyo bazalaki na mposa ya kotosa bokonzi na bango. Na ndakisa, mokonzi moko ya bato ya Azande na nkombo Sasa, azalaki na mposa mpenza te ya kosala makambo oyo mokonzi Van Kerckhoven ya ekólo Bɛ́ljika azalaki kosɛnga ye. Semio azwaki mokumba ya kokɛngɛla bamboka oyo ezalaki na nɔrdi ya molúká Wɛlɛ, epai Gessi atindaki Sasa alɔkɔta mpɛmbɛ ya nzoku. Demio ye moko, oyo apesaki lisungi ya makasi na basoda ya Lɛ́ta ya nsɔ́mi ya Kongó wuta Wɛlɛ ya Nsé kino Nil, asɛngisamaki na kotika bokonzi na ye mpe akabola mabele na ye kati na bana na ye mibale, na ntango ya kokata ndelo ya mokili mobimba kati na République centrafricaine mpe Lɛ́ta ya nsɔ́mi ya Kongó oyo ezwamaki na Erópa na 1894. Tii na 1930, kolongola bakonzi ya etúká ya Stanleyville ezalaki kosalema mingi, yango wana bakonzi ya mboka bakómaki komitungisa mpe bakómaki kosala makasi mpo na kopekisa likambo yango.

Etúká ekabwani na engumba moko mpe bitúká motoba[4]ba secteurs 7 , Makonzi 43 na Komíni 11 totalisant 341 Gulupema na ba Kalatyé 42 po na ba électeurs oyo bakomaki na ba élections ya 2018[5].

CD52 Etúká ya Wɛlɛ ya Nsé
Code
INS
Subdivision Engumba Mokonzi Etando
(km2)
Bato
Ville de Buta Buta 50 130
5031 Eténi ya Buta Buta 8 098 125 428
5032 Eténi y'Aketi Aketi 25 417 157 860
5033 Eténi ya Bondo Bondo 38 075 449 131
5034 Eténi y'Ango Ango 34 304 71 892
5035 Eténi ya Bambesa Bambesa 9 130 167 976
5036 Eténi ya Poko Poko 22 909 189 630

Tálá mpé

[kokoma | kobɔngisa mosólo]



Óyo ezalí ndámbo. Okoki kosálisa mpé kosungǎ.


Bɛndɛ́lɛ ya Kongó-Kinsásá Bitúká bya Kongó-Kinsásá Kongó-Kinsásá

Bandundu · Bas-Congo · Ekwatéli · Kasai-Occidental · Kasai-Oriental · Katanga · Kinshasa · Maniema · Nord-Kivu · Etúká ya Monyɛlɛ · Sud-Kivu

  1. « Élections des gouverneurs en RDC: les premiers résultats », Radio Okapi,‎ Mois invalide (avril) (lire en ligne)
  2. OSUMAKA LIKAKI. 1997. Rural society and cotton in colonial Zaire : the Wisconsin University Press p.12
  3. « RDC: liste de nouveaux gouverneurs de province élus », 26 mars 2016
  4. Conservation Biology Institute, Les territoires du Congo, Corvallis (Oregon), 14 mai 2011
  5. CENI, Cartographie électorale du Bas-Uele, 2018